Ψυχικές βιταμίνες

Από τoν Dr. Στέφανο Καραγιαννόπουλο

Το άγχος είναι φυσιολογική ψυχοσωματική λειτουργία προσαρμογής, στη διά βίου κοινωνικοποίηση. Κάθε άνθρωπος νιώθει άγχος προσαρμογής -σωματοποιεί την περιρρέουσα ψυχολογία του περιβάλλοντος- και αντιδρά ανάλογα της αγωγής του. Αυτός είναι ο λόγος που δεν υπάρχει ακριβής ορισμός του άγχους, της πανανθρώπινης αυτής αντίδρασης. Επειδή η ζωή είναι ροή.

Το άγχος σωματοποιείται με οργανικά συμπτώματα (ταχυκαρδία, υπεριδρωσία, τικ) όσο και ψυχολογικά, με συναισθήματα (γενικευμένη, απροσδιόριστη ανησυχία), ωστόσο λειτουργεί ως χρήσιμο «εργαλείο επιβίωσης», καθώς κινητοποιεί την άμυνα (σωματική και πνευματική). Παρόμοιο συναίσθημα είναι και ο φόβος. Υπάρχει, όμως, μια σημαντική διαφορά μεταξύ τους. Το έναυσμα, η θρυαλλίδα των δυο συναισθημάτων είναι ολότελα αλλιώτικη.

Ο φόβος είναι συγκεκριμένο δυσάρεστο συναίσθημα που εκδηλώνεται ως απάντηση σε συγκεκριμένο καταφανή εξωτερικό κίνδυνο (ή απειλή) και είναι απόλυτα συνειδητός. Στο φόβο η απειλή είναι συγκεκριμένη, όσο και ο τρόπος αντιμετώπισης, π.χ. το δάγκωμα σκύλου.

Το άγχος καθορίζεται ως ένα χρόνιο γενικευμένο «νεφελώδες» δυσάρεστο συναίσθημα, το οποίο βιώνεται ως αίσθηση αδυναμίας καθώς είναι «αόρατο, αλλά αισθητό και κατανοητό». Η πολυπλοκότητα των γεγονότων της σύγχρονης ζωής καθιστά την πηγή του στρες δύσκολα αναγνωρίσιμη, αντίστοιχα και τις οδούς διαφυγής. Οπότε, οι προσαρμοστικοί μηχανισμοί του ατόμου (αντίδραση) κινητοποιούνται κατ' ανάγκη γενικά και απρόσφορα συγκριτικά με τη σημασία των γεγονότων. Βιολογικά, όσο ένας επαπειλούμενος κίνδυνος είναι διάχυτος και αόρατος τόσο μεγιστοποιείται από το άτομο. Κάθε αόρατος κίνδυνος είναι «μεγαλύτερος» παντός ορατού.

Ο άνθρωπος πάντα καλείτο να επιβιώσει προσαρμοζόμενος σε ένα αμφίπλευρο και αμφίσημο, ωστόσο φυσιολογικό τρόπο ζωής. Το άτομο ενστικτωδώς επιθυμεί ταυτόχρονα να ομοιάζει και να διαφέρει από τους συνομηλίκους του. Ο κοινωνικός κομφορμισμός επιβάλλει το μίνι στη νέα κοπέλα, στο αγόρι το tablet στο χέρι, το blue-black κοστούμι στον πωλητή προϊόντων (μάνατζερ) ή ιδεών (πολιτικός) και στο μαθητή του λυκείου τατουάζ ανάλογο των πολεμιστών της Κορέας. Ολα τα θηλαστικά της γης ανήκουν στα small-group animals. Η φύση, όμως, αναζητά πεισματικά τον ισχυρότερο αρσενικό και την πιο μανούλα θηλυκιά. Ολα τα πρωτεύοντα θηλαστικά βηματοδοτούνται γονιδιακά να πρωτεύουν. Η εξέλιξη των ειδών (και των ιδεών) είναι αδιαφιλονίκητη προτεραιότητα της φύσης. Ολα τα αρσενικά καταδυναστεύονται από το κόμπλεξ του αήττητου Ηρακλή. Ο αγώνας για διάκριση είναι κατ' ουσίαν το άγχος επιβίωσης. Αυτό βιώνεται (σωματοποιείται) ως εργασιακό-κοινωνικό άγχος, καθώς ο εργαζόμενος υποχρεούται να είναι συνεργάσιμο και ισότιμο μέλος της εργασιακής ομάδας, αλλά συγχρόνως να υπερέχει. Ταυτόχρονα, κανόνες και αρχές, ιδανικά και ιδεώδη, που πάνω τους εδράζονται κοινωνικά συστήματα, ομοιάζουν της κινούμενης άμμου. Τα πάντα ρει. Ετσι, η επιβίωση και το παιχνίδι της προσαρμογής -κοινωνικό-εργασιακό άγχος- γίνεται μετέωρο εγχείρημα.

Ωστόσο, το άγχος χειραγωγείται και χαλιναγωγείται. Δύο οδοί προσπέλασης στον ψυχισμό του ανθρώπου κυρίως διακρίθηκαν στον επιτυχή έλεγχο του άγχους. Η πρώτη είναι εκείνη των επιδέξιων μιμητικών επιλογών του ατόμου (καπάτσος/καταφερτζής), όπου μόνος και μοναχικά επιλέγει την ατραπό της επιβίωσης. Η δεύτερη επιτυγχάνεται μέσω της σχολικής κατήχησης, δηλαδή με αριστοτεχνική δημόσια εκπαίδευση. Εκτός του μηχανισμού της «μιμητικής (επιτήδειας) διάκρισης», δηλαδή «ζωή μέσα στην ομάδα, αλλά οι επιλογές είναι προσωπική μου υπόθεση», υπάρχει και άλλη πύλη εισόδου της κοινωνίας στην ψυχοδιανοητική σφαίρα του ατόμου, μέσω της εκπαιδευτικής αγωγής και της πρόκλησης επιλεγμένων συγκινήσεων, π.χ. εθνικές παρελάσεις.

Ολοι μας στην αρένα της επιβίωσης ενσαρκώνουμε και υπηρετούμε πρότυπα κοινωνικο-σωματικών επιδράσεων. Το στρες γεννάται καθώς προσπαθούμε να καλύψουμε το χάσμα ανάμεσα στην κοινωνική ή επαγγελματική εξωτερική εικόνα επιδόσεων και εκείνη των πραγματικών δυνατοτήτων και επιτευγμάτων μας -ένας φαλακρός πλασιέ, για παράδειγμα, αποκλείεται από την προώθηση προϊόντων τριχοφυΐας. Η αντιμαχία αυτή πυροδοτεί το ενστικτώδες νευρο-ορμονικό ισοζύγιο και το άτομο νιώθει άβολα και αδύναμο. Η αίσθηση της ανικανότητας ουσιαστικής αντίδρασης γεννά άγχος. Ο μάνατζερ πρέπει στα γεύματα εργασίας να δείχνει ευδιάθετος, ορεξάτος για συνομιλία και φαγητό. Μισθοδοτείται μόνο για την επιτυχία. Νιώθει στρες επειδή υποχρεούται να κατατροπώνει αντιπάλους. Προ της εμπορικής νίκης παραβλέπει το κόστος της υγείας του, καθώς η χρόνια εργασιακή ένταση μετεξελίσσεται σε άγχος και υπέρταση. Το ίδιο ανθρωποκτόνο στρες, όμως, αντιμετωπίζει και ο άνεργος εργάτης στην κοινωνική αρένα της ανεύρεσης εργασίας. Οι κοινωνικές εντάσεις, ωστόσο, σε προσωπικό ή μαζικό επίπεδο (μάχη των τάξεων) προκαλούν συναγερμό επιβίωσης σε όλους.

Οι ψυχοπιεστικές καταστάσεις, όμως, δεν είναι πάντα δυσάρεστες. Υπάρχει και «δημιουργικό άγχος», όταν το άτομο πασχίζει κάτι πέραν των δυνάμεών του. Ετσι, και ευχάριστα -παραδοσιακώς- γεγονότα, όπως προαγωγή στο γραφείο, γάμος, απόκτηση παιδιού, συνοδεύονται από περισσότερες στρεσογόνες υποχρεώσεις. Πρόβλημα δημιουργείται όταν το άτομο πιστεύει ότι οι νέες συνθήκες είναι δυσανάλογα απαιτητικές και δεν υπάρχει ελπίδα αντιμετώπισης. Η υψηλή πίεση είναι ένα από τα πρώτα συμπτώματα ψυχικής υπερφόρτωσης. Η αρτηριακή πίεση ενός φυσιολογικού ατόμου ρυθμίζεται μέσω πολύπλοκων βιολογικών μηχανισμών αυτομάτως. Η υγεία χαρακτηρίζεται από την ικανότητα του οργανισμού να εκπληροί αποτελεσματικά όλα τα βιολογικά του καθήκοντα. Αν υπάρχει δυσλειτουργία στα συστήματα επαναφοράς, προκύπτει ασθένεια.

Οργανα και συστήματα που συνεργάζονται στην αντιμετώπιση στρεσογόνων και νοσογόνων καταστάσεων είναι τα εξής: Το αυτόνομο νευρικό σύστημα, όπου αμιγείς νευρικές λειτουργίες (π.χ. συμπαθητικό και παρασυμπαθητικό) αναδιατάσσονται προ του στρες και όταν επικρατήσει το συμπαθητικό σκέλος, εμφανίζεται υπέρταση, ενώ η επικράτηση του παρασυμπαθητικού προκαλεί ευερέθιστο έντερο. Ανάλογη προσαρμοστική δράση έχει και ο ορμονικός άξονας «υποθάλαμος - υπόφυση - επινεφρίδια», όπου πλημμύρα ισχυρότατων ορμονών καλούνται να κινητοποιήσουν πληθώρα οργάνων. Στο σύνδρομο γενικής προσαρμογής ο ρόλος των ενδοκρινών αδένων και των κορτικοειδών είναι κυρίαρχος. Τέλος, το ανοσοβιολογικό σύστημα. Υπάρχει, περιέργως, στενή σχέση αυτού του συστήματος βιολογικής άμυνας με τον εγκέφαλο. Μεταβολές στον εγκέφαλο και το κεντρικό νευρικό σύστημα, όπως κατάθλιψη, μεγάλος φόβος, τροποποιούν την απαντητικότητα (red alert) του ανοσοποιητικού συστήματος. Ενώ ανοσοβιολογικές παθήσεις επιδρούν στη δραστηριότητα του εγκεφάλου και του κεντρικού νευρικού συστήματος.

Το ανοσοποιητικό σύστημα ενεργοποιείται με τη λειτουργία ειδικών κυττάρων, που αναγνωρίζουν βιολογικούς εχθρούς (μικρόβια, ιούς, τοξίνες, αλλεργιογόνα) και που μέχρι προσφάτως δεν σχετίζονταν λειτουργικά με τα εγκεφαλικά κύτταρα. Σήμερα γνωρίζουμε ότι οι ιντερφερόνες και οι ιντερλευκίνες (χημικές ουσίες του ανοσοποιητικού που κινητοποιούν κύτταρα και ρυθμίζουν την παραγωγή αντισωμάτων) δρουν και σε υποδοχείς εγκεφαλικών κυττάρων(!), πιθανότατα όπως η σεροτονίνη και η νοραδρεναλίνη, που μας προκαλούν ευφορία και ευεξία. Αληθές, επίσης, είναι ότι τα Τ-λεμφοκύτταρα του ανοσοποιητικού μας συστήματος παρουσιάζουν μειωμένη δράση σε φαινομενικά υγιείς ανέργους και σε φοιτητές σε περίοδο εξετάσεων.

Πρόσφατα, λοιπόν, επιβεβαιώθηκε η παρατήρηση ότι το ανοσοποιητικό και το νευρικό είναι δύο συστήματα άμυνας και αναγνώρισης εχθρών. Οπως τα αντισώματα, οι βιολογικοί φρουροί του οργανισμού, εξακριβώνουν την ύπαρξη τοξινών και μικροβίων, έτσι και ο εγκέφαλος, με κάποιον άγνωστο ακόμα σε εμάς μηχανισμό, χρησιμοποιεί τεχνικές πιο πολύπλοκες για να αναγνωρίσει «τοξικά γεγονότα». Φαίνεται ότι ο εγκέφαλος είναι δυνατόν να εργάζεται και ως επιλεκτικό σύστημα, ανοσοποιητικού τύπου. Η σύγχρονη αυτή προσέγγιση μας οδηγεί σε μια καλύτερη κατανόηση του βιολογικού μας οπλοστάσιου. Ετσι εξηγείται γιατί οι αισιόδοξοι (καλύτερα προσαρμοσμένοι, λιγότερο αγχώδεις) είναι μακροβιότεροι. Η άμυνα του οργανισμού είναι ενιαία: Βιολογική και ψυχική (ανοσοποιητικό και εγκέφαλος). Φαίνεται, λοιπόν, ότι υπάρχουν και ψυχικές βιταμίνες...

• info 
  Ο κ. Καραγιαννόπουλος είναι Καθηγητής Παθολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.